KLASYCYZM
Słowo "klasyczny" (łac. ciassicus wyuczony w klasie, pierwszorzędny, doskonały, wzorcowy') to jeden z najstarszych i najbardziej żywotnych terminów funkcjonujących w naszej kulturze. Określenie to wywodzi się z podziału społeczeństwa rzymskiego na pięć klas, według którego tzw. classici reprezentowali pierwszą - najbogatszą i najbardziej wpływową - klasę obywateli. Dla pozostałych Rzymian stanowili wzór zachowania, cnót i postawy obywatelskiej. Od tego czasu termin "klasyczny" łączony był z pojęciem doskonałości i mistrzostwa. Stąd właśnie tak często mówimy o "klasycznej postawie", "klasycznym przykładzie" czy "klasycznych proporcjach", przyjmując, że określone w ten sposób zjawiska uznajemy za typowe, tradycyjne, a równocześnie - doskonałe. Z punktu widzenia estetyki termin "klasyczny" oznacza nawiązanie do starożytnej zasady proporcji, umiaru i doskonałości formy. Sztukę w okresie klasycyzmu można więc potraktować jako ponowne nawiązanie do starożytności. Powrót do starożytnych koncepcji w sztuce miał już miejsce w renesansie. Potem nastał barok, w którym preferowano różnorodnośći rezygnowano z zasady umiaru. Klasycyzm był więc kolejną próbą przywrócenia ponadczasowych, starożytnych ideałów piękna.
Klasycyzm objawił się przede wszystkim w architekturze i muzyce. Nowo powstające gmachy i budowle zawierały elementy architektury greckiej i rzymskiej. W 1709 roku natrafiono przypadkiem - podczas prac rolnych - na kamień, który okazał się szczytem jednej ze starożytnych świątyń Herkulanum - starożytnego miasta w Italii u podnóża Wezuwiusza. To symboliczne znalezisko ożywiło prace wykopaliskowe i liczne badania mające na celu poznanie czasów antycznych, w szczególności zaś - kultury i sztuki ludzi żyjących w tak bardzo już odległych czasach. Dużą rolę w tym względzie odegrało oddziaływanie sztuki renesansowej, a także rozwój teorii i historii sztuki. W dziedzinie rzeźby powróciła tematyka mitologiczna, alegoryczna i portretowa. Tematyka historyczna stała się domeną malarstwa. Ideał spełniać miała doskonałość rysunku oraz dominacja formy nad kolorem.
Podobnie jak w przypadku epok wcześniejszych sztuka klasycyzmu, w tym także muzyka, była w znacznej mierze odzwierciedleniem zespołu wydarzeń politycznych i zagadnień społecznych. Należały do nich przede wszystkim: Wielka Rewolucja Francuska (1789), wojny napoleońskie, a w efekcie - znaczące zmiany światopoglądowe, ekonomiczne i społeczne. Wiek XVIII zaznaczył się w historii jako czas walki o równość społeczną i ogłoszenia deklaracji praw człowieka. Dążenie do prawnej równości całego społeczeństwa przyczyniło się do uzyskania szerokich przywilejów przez warstwy niższe, w szczególności przez mieszczaństwo. Te wydarzenia zmienić miały wkrótce status artysty i rolę sztuki w życiu codziennym. Nowa koncepcja twórczości związana była z pojęciem geniuszu. Sytuacja społeczna twórców stopniowo ulegała zmianie. Artyści powoli uniezależniali się od dworu i Kościoła, osiągając coraz większą swobodę twórczą. Twórczość artystyczna stawała się profesjonalna. Przyczyniły się do tego w dużej mierze nowe formy odbioru sztuki i nowe formy mecenatu zarówno prywatnego, jak i publicznego (publiczne koncerty, wystawy, muzea, stowarzyszenia muzyczne, koncerty domowe). Rozwinęły się wydawnictwa muzyczne oraz warsztaty produkujące instrumenty. Rozwój przemysłu sprzyjał udoskonaleniom technicznym wielu instrumentów.
W dziedzinie myśli o sztuce nastąpiło wydzielenie się estetyki, czyli nauki o pięknie. Rozważania estetyczne w myśli europejskiej swymi początkami sięgają starożytnej Grecji, jednak termin "estetyka" odnoszący się do dyscypliny filozoficznej, u podstaw której leży wiedza o przedmiotach pięknych i przeżywaniu piękna, wprowadził w połowie XVIII wieku Alexander Gottiieb Baumgarten w pracy Aesthetica (2 tomy,1750-1758).
XVIII wiek w dziejach kultury europejskiej określany jest jakooświecenie. Termin ten, upowszechniony w Niemczech m.in. przez filozofa Immanuela Kanta (1724-1804), przyjął się na określenie tego czasu także w innych ośrodkach: Polsce, Rosji, Francji. W okresie oświecenia sztuka nie miała jednorodnego charakteru stylowego ani ideowego, podobnie jak samo oświecenie, które nie stanowiło spójnego systemu intelektualnego czy zespołu postaw. Najważniejszą i niekwestionowaną ideą oświecenia był racjonalizm (łac. rationalis rozumny, rozsądny'). Nowa filozofia podkreślała potrzebę wychowania i edukacji społeczeństwa. Rozum stał się narzędziem poznania i źródłem wiedzy o świecie (empiryzm), ale jednocześnie miał służyć krytyce dotychczasowej wiedzy i wyzwalaniu spod władzy autorytetów religijnych, intelektualnych i politycznych (antydogmatyzm). Przykładem znacznego ożywienia intelektualnego było opracowanie Wielkiej encyklopedii francuskiej, która - mimo pewnych sprzeczności i błędów - miała spełnić rolę pierwszego pełnego kompendium ówczesnej wiedzy. Klasycyzm w sztuce uważany jest za styl najbliższy postawom racjonalistycznym i, co ważniejsze, za dominujący styl ponadnarodowy.
W l. połowie XVIII wieku pierwszoplanową rolę odegrali kompozytorzy północnoniemieccy, czescy i włoscy - reprezentanci wspominanych wcześniej szkół przedklasycznych. Około 1770 roku centrum kultury muzycznej stał się Wiedeń. Stało się tak za sprawą głównie trzech kompozytorów: Josepha Haydna, Wolfganga Amadeusa Mozarta i Ludwiga van Beethovena, zwanych klasykami wiedeńskimi, gdyż każdy z nich przez pewien czas działał w Wiedniu. Zamieszczona dalej tablica chronologiczna ważniejszych kompozytorów XVIII wieku pokazuje bardzo czytelnie, jak należy umiejscowić w dziejach tych twórców. Ilustruje zarazem, na czym polega trudność w wyznaczeniu granic pomiędzy epokami, wynikająca z zazębiania się czy wręcz nakładania się w czasie odmiennych zjawisk stylistycznych. Tablica nie uwzględnia twórców polskich. Dla naszego kraju, będącego dotychczas jednym z ważnych kulturotwórczych ośrodków europejskich, nadszedł tragiczny, niezwykle trudny czas historyczny - czas upadku i pierwszego rozbioru.
Klasycyzm - najkrótsza z epok w dziejach muzyki nowożytnej, obejmująca zaledwie kilkadziesiąt lat - obfitował w przełomowe dokonania w zakresie formy dzieł muzycznych. Do najbardziej charakterystycznych cech klasycyzmu w muzyce należą:
1) dominacja muzyki instrumentalnej: orkiestrowej, kameralnej, solowej,
2) cykliczna koncepcja formy,
3) ukształtowanie modelu formalnego zwanego allegrem sonatowym,
4) kontrast jako środek służący kształtowaniu formy cyklicznej i zróżnicowaniu wyrazu muzycznego,
5) homofonia jako zasada fakturalna,
6) organizacja wysokości dźwięków zgodna z teorią harmoniki funkcyjnej.
Klasycy wedeńscy
Klasycy wiedeńscy tworzyli w czasie radykalnych zmian społecznych mających wpływ na przemiany w zakresie mecenatu sztuki. Pod koniec XVIII stulecia zanika znaczenie arystokracji i Kościoła jako opiekunów działalności artystycznej. Kompozytorzy próbujący działać samodzielnie stali się jednak uzależnieni od wydawców ich muzyki, publiczności operowej, koncertowej itp. Joseph Haydn związany był bardzo długo, bo prawie trzydzieści lat (1761-1790), z dworem Esterhazych, najpierw jako drugi kapelmistrz, a następnie jako główny kapelmistrz i nadworny kompozytor. Dopiero w 1790 roku częściowo uniezależnił się od Esterhazych i przeniósł się do Wiednia. Wolfgang Amadeus Mozart miał swego pracodawcę i mecenasa w osobie arcybiskupa salzburskiego Hieronima Colloredo. W 1781 roku, mając 25 lat, Mozart zerwał krępującą go zależność i osiadł na stałe w Wiedniu. Najwięcej czasu spędził w Wiedniu Ludwig van Beethoven, który o wyprawie do tego miasta zadecydował już w wieku 22 lat, tj. w 1792 roku. W 2. połowie XVIII wieku Wiedeń stał się widownią przemian właściwych całej kulturze europejskiej tego czasu. Nic więc dziwnego, że w historii muzyki Haydn, Mozart i Beethoven zaistnieli jako klasycy wiedeńscy. Wszyscy trzej wspomniani muzycy pozostali w Wiedniu do końca swojego życia.
Zmiany dotyczące mecenatu sztuki miały wpływ na warunki życia kompozytorów. Najlepszym tego przykładem jest los Mozarta, który za swoją niezależność zapłacił bardzo słabą kondycją materialną. Tak naprawdę dopiero Beethoven był pierwszym wybitnym kompozytorem, który nie związał się z żadnym mecenasem czy instytucją.
Ranga utworów Haydna, Mozarta i Beethovena sprawiła, że przede wszystkim na nich spłynął splendor twórców stylu klasycznego. Trzeba jednak pamiętać, że wiele osiągnięć muzyka zawdzięcza także innym kompozytorom żyjącym współcześnie z trójką klasyków wiedeńskich - dziś często pomijanych, a nawet zapominanych. O niektórych z nich będzie mowa w dalszej części podręcznika, po charakterystyce twórczości Haydna, Mozarta i Beethovena.
Twórczość klasyków wiedeńskich nie była jednolita ani estetycznie, ani stylistycznie. Dzieła Haydna i wczesne utwory Mozarta cechuje więź z muzyką poprzedniej epoki. Twórczość Beethovena urzeczywistnia wszystkie idee klasycyzmu, zamyka tę epokę i rozpoczyna nowy - romantyczny czas w historii muzyki. Nie należy przeto porównywać i wartościować zaawansowania środków technicznych dzieł Haydna i Beethovena, ponieważ daty urodzin tych kompozytorów dzieli blisko 40 lat, podczas których nastąpiły głębokie przemiany warsztatu kompozytorskiego. Każdy z trzech klasyków wiedeńskich zapewnił sobie trwałość osiągnięć artystycznych dzięki indywidualnym, niepowtarzalnym rysom własnej twórczości. Niemałe znaczenie w tym względzie miała odmienna osobowość tych kompozytorów.
Biografia Haydna i jego osobowość wydają się najmniej skomplikowane, a los kompozytora - najmniej dramatyczny. Ostateczna krystalizacja stylu Haydna dokonywała się stopniowo i bardzo konsekwentnie. Rozwój uprawianych przez kompozytora form i gatunków - licznych zresztą - odzwierciedlał ich ewolucję i pozostawał w ścisłej łączności z dojrzewaniem świadomości twórczej kompozytora. Życiowe sukcesy Haydn zawdzięczał wyłącznie samemu sobie. W wielodzietnej rodzinie, pozbawionej profesjonalnych tradycji muzycznych, nie mógł liczyć na pomoc finansową i staranne wykształcenie. Wcześnie rozpoczął samodzielne życie, a niemal cała edukacja kompozytora miała charakter samokształcenia. Liczne grono przyjaciół ceniło Haydna jako człowieka o pogodnym usposobieniu i poczuciu humoru. Otaczany szacunkiem, serdecznością i ludzką życzliwością, najstarszy z klasyków pozostał w pamięci jako "Papa Haydn". Miano "ojca" zapewnił Haydnowi nie tylko sędziwy wiek, ale w równym stopniu samodzielność, z jaką rozwijał on interesujące go idee, oraz znaczenie, jakie miała jego muzyka dla potomnych.
Twórczość Mozarta traktowana jest w dziejach muzyki jako zjawisko szczególne, wyjątkowe. Jeśli można w muzyce mówić o idealnej zgodności formy i treści, należy tę umiejętność przypisać właśnie Mozartowi i traktować jego twórczość jako najdoskonalszy wzór muzyki klasycznej. Bardzo wczesny kontakt z muzyką zawdzięczał Mozart kilku sprzyjającym okolicznościom. Rodzinne miasto kompozytora - Salzburg - było w XVIII wieku ważnym i ciekawym ośrodkiem muzycznym w Europie. W domu Mozarta - pełnym tradycji muzycznych - zadbano o dobre wykształcenie "cudownego dziecka". Talent Mozarta rozwijał się bardzo szybko. Niewielu jest kompozytorów, którzy w wieku zaledwie kilku lat odbyli tournees koncertowe do Monachium, Wiednia, Moguncji, Frankfurtu, Brukseli, Paryża, Londynu, Mediolanu i Rzymu! Nie zna też historia muzyki innego - poza Mozartem - kompozytora, który w wieku 14 lat dyrygował swoim dziełem.
Podróże i spotkania z muzyką różnych ośrodków stanowiły źródło nowych idei i różnorodnych cech stylistycznych w muzyce Mozarta. Przez pewien czas nauczycielem Mozarta był Haydn, który twierdził, że jego uczeń zdobył najpełniejszą wiedzę o kompozycji. Los Mozarta pozostawał jednak w dużej sprzeczności z jego geniuszem - talent nie przyniósł mu dobrobytu. Jeden z najwybitniejszych muzyków świata zmuszony był wielokrotnie i bezskutecznie prosić o pracę. Do stałej pogoni za środkami na utrzymanie rodziny dołączyła się trudna do wyleczenia choroba nerek. Przedwczesna i dramatyczna śmierć Mozarta w wieku 35 lat, w nie wyjaśnionych do końca okolicznościach, oznaczała koniec wielkiego rozdziału w historii muzyki. Po raz kolejny trzeba uznać, że nie było w dziejach kompozytora, który by w tak niedługim czasie tak wiele dokonał.
Mozart, który gościł u siebie kilkunastoletniego Beethovena, wysłuchawszy jego fortepianowej improwizacji na zadany przez siebie temat, miał się wyrazić: "Na tego uważajcie! O nim pewnego dnia mówić będzie cały świat!"
Ludwig van Beethoven był Niemcem, ale jego rodzina miała pochodzenie flamandzkie (Brabancja). Stąd właśnie wywodzi się tytuł "van" przed nazwiskiem kompozytora. Liczne zdolności Beethovena w zakresie pedagogiki, improwizacji, gry na różnych instrumentach budziły zainteresowanie wielu arystokratów. Wszystko to miało zapewnić Beethovenowi wspaniałą karierę i rozmach tworzenia. Rok 1797, kiedy ujawniła się nieuleczalna choroba, odmienił pełną młodzieńczej energii osobowość kompozytora. Powolna utrata słuchu, początkowo starannie skrywana przed otoczeniem, stała się przyczyną wyizolowania i introwertycznego usposobienia twórcy. Na szczęście podjął Beethoven walkę z przeciwnościami losu i nigdy nie zrezygnował z komponowania.
W okresie postępującej głuchoty powstały wybitne dzieła. Zdolność tworzenia Beethoven zawdzięczał swej ogromnej dźwiękowej wyobraźni i "wewnętrznemu" słuchowi. Mimo to trudno wyobrazić sobie powstawanie wartościowych dzieł bez możliwości ich bezpośredniego sprawdzenia, tj. usłyszenia! Od 1819 roku Beethoven zmuszony był do porozumiewania się z otoczeniem wyłącznie za pomocą zeszytów konwersacyjnych. Ostatni etap twórczości Beethovena oceniamy dziś jako preromantyczny, a nawet wczesnoromantyczny.
Muzyka instrumentalna
Dynamiczny rozwój symfonii, koncertu i muzyki kameralnej mobilizował kompozytorów do zgłębiania tajników sztuki instrumentowania utworów. Usunięcie basso continuo łączyło się z eliminacją czynnika improwizacyjnego. Brzmienie stało się bardziej jednorodne i - co najważniejsze - instrumenty przestały być stosowane wymiennie. W muzyce klasycznej instrumenty zaczęły spełniać określone funkcje kolorystyczne, niewłaściwe zatem okazało się zastępowanie fletów skrzypcami czy fagotów wiolonczelami. Owo usamodzielnienie i indywidualizacja partii poszczególnych instrumentów wpłynęły na zmianę sposobu ich traktowania. Odpowiednio zadysponowana instrumentacja urosła do rangi czynnika decydującego w dużej mierze o architektonice utworu. Przejawem przypisania określonej funkcji różnym grupom instrumentów stało się następujące rozróżnienie:
- instrumenty tematyczne - I skrzypce, II skrzypce, oboje, flety;
- instrumenty wypełniające - II skrzypce, altówki, klarnety, rogi;
- instrumenty stanowiące podstawę harmoniczną - wiolonczele, kontrabasy, fagoty;
- instrumenty dynamiczno-rytmiczne - kotły, trąbki.
Orkiestra klasyczna rozwijała się bardzo szybko i na przykładzie twórczości samych tylko klasyków wiedeńskich można prześledzić, jak chętnie kompozytorzy włączali do zespołu orkiestry nowe instrumenty, a także powiększali liczbę instrumentów w ramach istniejących grup. Powiększanie obsady wykonawczej pozwalało na poszerzenie skali orkiestry i pozyskiwanie nowych barw. Bardzo istotną sprawą stało się zachowanie odpowiednich proporcji ilościowych i barwowych w orkiestrze. Partie instrumentalne nie zatraciły swej naturalnej śpiewności, mimo że przestały być odwzorowaniem śpiewności wokalnej. W klasycyzmie po raz pierwszy nastąpiło dostosowanie przebiegu partii instrumentalnych do możliwości instrumentów. Należy też pamiętać, że proces doskonalenia budowy instrumentów w znacznym stopniu przyczyniał się do osiągania w grze na instrumentach nowych jakości natury techniczneji wyrazowej. Nowością instrumentacyjną, jaką przyniosła muzyka klasyczna, było uaktywnienie instrumentów dętych. Aktywność ta dotyczyła usamodzielniania wykonawczego, tj. włączania instrumentów dętych w proces eksponowania i przetwarzania myśli o charakterze tematycznym. W ten sposób instrumenty dęte spełniały nową - obok wypełniania harmoniki - funkcję wyrazową. Do tej wartościowej zdobyczy klasyków nawiążą kompozytorzy romantyczni, przyjmując zasadę, że temat brzmi tym ciekawiej, im ciekawiej jest zinstrumentowany. Równie ważne znaczenie miało stopniowe wprowadzanie do orkiestry instrumentów perkusyjnych. I choć u klasyków spełniały one najczęściej funkcję dynamiczno-rytmiczną, w XIX wieku miały stać się obszarem poszukiwań w zakresie kolorystyki dzieł orkiestrowych.
S y m f o n i a
Symfonie Haydna są doskonałą ilustracją ewolucji stylu muzycznego kompozytora. W dziedzinie muzyki orkiestrowej symfonia była gatunkiem preferowanym przez Haydna, o czym świadczy bardzo duża liczba dzieł tego rodzaju (108). Symfonie Haydna powstawały w różnym czasie, toteż pomiędzy wczesnymi utworami i tymi, które wieńczyły twórczość kompozytora, nietrudno dostrzec wiele istotnych różnic. Haydn doceniał dogodne warunki pracy na dworze Esterhazych, gdzie dysponował doskonałym zespołem, złożonym z wybitnych instrumentalistów. Dzięki codziennym kontaktom z orkiestrą jako jej mistrz i dyrygent, kompozytor mógł eksperymentować w zakresie formy i instrumentacji symfonii, ulepszać je, a także - powołując się na wrażenia słuchaczy - sprawdzać, co wzmacnia wrażenie, a co je osłabia. Wszyscy członkowie orkiestry zobowiązani byli do udziału w koncertach "symfonicznych", które odbywały się na dworze dwa razy w tygodniu. Jeśli wziąć pod uwagę również fakt, że zespół Haydna występował podczas regularnie odbywających się uroczystości dworskich oraz wizyt dostojnych gości, staje się zrozumiałe, skąd bierze się tak imponująca liczba symfonii Haydna.
Symfonie napisane w latach 1759-1770 noszą cechy stylu galant. "Galanteria" brzmienia tych kilkudziesięciu symfonii to zarówno sprawa ich formy, jak i wyrazu muzycznego. Mają one niewielkie rozmiary i składają się z 3 lub 4 krótkich części. Poszczególne części symfonii, na wzór cyklicznych form barokowych, mają z reguły dwuczęściową budowę z repety ej ą i wykorzystują bardzo prosty plan tonalny, podkreślający zależność toniczno-dominantową. Obecność kilku, z reguły niewielkich rozmiarowo myśli tematycznych we wczesnych symfoniach Haydna nasuwa często skojarzenie z barokowymi figurami melodycznymi o charakterze motywicznym. Najbardziej wyrazistym oddziaływaniem muzyki barokowej jest jednak obecność basso continuo aż w kilkudziesięciu symfoniach. W symfoniach nr 6, 7 i 8 (z ok. 1761 roku), zaopatrzonych w tytuły: Le Matin (Poranek), Le Midi (Południe), Le Soir (Wieczór), kompozytor zastosował technikę koncertującą, a wraz z nią programowość ilustracyjną. Symfonie sprzed 1771 roku przeznaczone są na niewielki skład wykonawczy. Podstawę orkiestry stanowią instrumenty smyczkowe, 2 oboje i 2 rogi. Tylko w kilku symfoniach wprowadził kompozytor flety, a jeszcze rzadziej - trąbki i kocioł.
Symfonika lat 1770-1790 to nowy etap stylistyki Haydna, będącej odpowiedzią na założenia tzw. okresu burzy i naporu (Sturm und Drang). W dziedzinie muzyki oznaczał on wzmożenie wyrazu emocjonalnego dzieła. W symfoniach zanikło basso continuo, a do rangi elementów formotwórczych (obok melodii) urosły harmonika, dynamika i rytmika. Zewnętrznym symptomem zmian było powiększenie rozmiarów symfonii. Ewokowaniu różnych nastrojów służyć miało rozszerzenie zakresu tonacji, w szczególności zaś częstsze i śmielsze stosowanie tonacji molowych.